آیه 62 سوره بقره

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ النَّصارى‌ وَ الصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (62)

بعد از آن بيان وعد را فرمايد نسبت به كسانى كه ايمان آوردند به خدا و روز قيامت و بجا آوردند كارهاى شايسته را:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا: به درستى كه آنانكه ايمان آوردند از روى نفاق، يعنى به زبان اقرار كردند بدون اعتقاد قلبى، وَ الَّذِينَ هادُوا: و آنانكه به ملت يهود درآمدند. وَ النَّصارى‌: و آنانكه نصرانى هستند. وَ الصَّابِئِينَ‌:

على بن ابراهيم قمى فرمايد: صابئين قومى هستند كه نه يهود و نه نصارى و نه مجوس و نه مسلمان باشند، بلكه جماعت ستاره پرستانند؛ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ: كسانى كه از اين چهار طايفه ايمان آورند از روى حقيقت و اعتقاد قلبى به خداى يگانه و روز باز پسين كه قيامت باشد. اين دو وصف شامل است اعتقاد قلبى به آنكه خالق موجودات يكّه و يكتاست و شريك و نظير و مثل و مانند ندارد، ذاتى كه مستجمع صفات كماليه و منزّه از كليه نقايص و قابل ستايش و پرستش باشد؛ حاضر و ناظر بندگان، به مقتضاى عدل و حكمت. انبياء عظام را مبعوث ساخته، و براى هدايت و ارشاد كتابهاى آسمانى نازل فرمود.

امّا ايمان به معاد عبارت است از اعتقاد داشتن به آنكه خداى تعالى تمامى بندگان را روز قيامت جمع فرمايد، براى محاسبه اعمال آنان و ترتّب جزا و پاداش از ثواب و عقاب و بهشت و جهنم و متعلقات آن.

وَ عَمِلَ صالِحاً: و بجا آورند كارهاى شايسته و پسنديده خدا و رسول را، از طاعات و عبادات و خيرات و مبرّات. اين وصف اشاره است به فروع‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 163

دين، از نماز و روزه و حج و جهاد و ساير احكام. و نيز اشاره است به آنكه ايمان بدون عمل صالح نتيجه ندارد، بلكه اعمال صالحه جزء مقوّم و مثبت ايمان خواهد بود. فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ‌: پس براى ايشان است مزد و اجر ايمان و عمل صالح ايشان نزد پروردگار ايشان، كه بر آن ثواب وعده داده شده‌اند. وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ‌: و نيست ترسى بر ايشان هنگامى كه كفار ترسان و هراسان باشند. وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‌: و نباشند كه اندوهگين شوند به فوت و نقصان ثواب آنها، در وقتى كه اندوهناك باشند مقصّران به تضييع عمر و تقويت ثواب.

طبرسى در مجمع فرمايد: نزد بعضى مراد اين جماعت كسانيند كه به حضرت عيسى عليه السلام ايمان آوردند و انتظار حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلم را كشيدند. چون آن حضرت مبعوث شد، ايمان آوردند. و نزد بعضى مراد سلمان عليه السلام است كه تقريب دويست سال قبل از حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلم ايمان آورده و با صدمات و مشقات بيشمار كه بر او وارد شد ثابت و راسخ ماند تا درك نمود حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلم را.

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ النَّصارى‌ وَ الصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (62)

ترجمه‌

همانا آنانكه ايمان آوردند و آنانكه يهودى شدند و ترسايان و ستاره پرستان كسانيكه ايمان بياورند بخدا و روز بازپسين و عمل شايسته نمايند پس از براى ايشان است مزدشان نزد پروردگارشان و نيست بيمى بر ايشان و نه آنها اندوهناك ميشوند..

تفسير

آنانكه ايمان آوردند بخدا و هر چه واجب است بر ايشان ايمان بآن و فرقه يهود و جماعت نصارى كه آنانند كه گمان كردند ناصران دين خدا هستند يا آنكه نسبت دارند بقريه ناصره كه از بلاد شام است و حضرت مريم و عيسى (ع) در مراجعت از مصر آنجا وارد شدند چنانچه در عيون از حضرت رضا (ع) نقل نموده است و صائبان كه آنانند كه مائل شدند بدين اسلام يا خارج شدند از دين خودشان و داخل شدند در دين اسلام بدروغ يا آنانند كه از اهل كتاب نيستند بلكه ستاره پرستند چنانچه قمى فرموده از اين فرق مختلفه كسانيكه اعتقاد آنها بمبدء و معاد كامل باشد و اعمال صالحه بجاى آورند بشرط آنكه اگر كافرند دست از كفر بردارند خداوند اجر بآنها عنايت ميفرمايد و ترسان نيستند روز قيامت چنانچه فساق ترسانند و محزون نيستند وقتى كه مخالفان محزونند شنيدم يكى از صوفيه باين آيه شريفه تمسك كرده است بر آنكه همينقدر كه شخص معتقد بخدا و روز جزا باشد و كار خيرى بنمايد اهل نجات است با آنكه ايمان بخدا مستلزم ايمان بتمام معارف حقه است زيرا اگر كسى معتقد شد بخداونديكه داراى صفات ثبوتيه و سلبيه است لابد بايد معتقد شود كه مردم را بحال خود وانميگذارد و مردم را بصلاح خودشان از باب لطف دعوت ميفرمايد پس لابد بايد پيغمبر بفرستد و كسيكه لايق اين امر باشد اگر مدعى شد و معجزه آورد بايد قبول كند و پس از قبول بايد بآنچه او ميفرمايد ملتزم شود و خداوند نفرموده است و عمل عملا صالحا تا دلالت داشته باشد بر آنكه اگر كار خيرى نمايد كافى است براى نجات او بلكه فرموده است كار او شايسته باشد كه دلالت دارد بر آنكه هر چه ميكند خوب باشد بعلاوه اينهمه آيات را كه دلالت دارد بر آنكه تكذيب انبيا و اوليا و فعل محرمات و ترك واجبات موجب خسران دنيا و آخرت است نديده فقط چشم باز كرده و اين يك آيه را كور كورانه ديده پناه ميبرم بخداوند از وساوس شيطان كه‌

جلد 1 صفحه 97

چگونه واضحات را مشتبه ميسازد بر اهل فضل ظاهرى علاوه بر اينها عمل صالح شامل ميشود اعمال قلبيه را كه اعتقادات حقه باشد و اعتقاد به نبوت و امامت دو اصل اصيل آنها است و اقرار بلسان هم كه عمل زبان است لازم دارد خلاصه آنكه آيه دلالت دارد بر آنكه هر چه ميكند شايسته باشد چه اعمال بدنيه چه اعمال قلبيه و براى تسجيل امر تصريح بمبدء اعمال كه توحيد است و منتهى آن كه معاد است فرموده و از ما بين مبدء و منتهى بكلمه جامعه عمل صالح اكتفا فرموده است يعنى مسلمان و يهود و نصارى و بيدين هر كس بمبدء و معاد و واسطه بين آن دو معتقد شد و عمل نمود وقتى به منتهى رسيد فارغ از اندوه و نتيجه اعمال خود را مشاهده خواهد نمود.

إِن‌َّ الَّذِين‌َ آمَنُوا وَ الَّذِين‌َ هادُوا وَ النَّصاري‌ وَ الصّابِئِين‌َ مَن‌ آمَن‌َ بِاللّه‌ِ وَ اليَوم‌ِ الآخِرِ وَ عَمِل‌َ صالِحاً فَلَهُم‌ أَجرُهُم‌ عِندَ رَبِّهِم‌ وَ لا خَوف‌ٌ عَلَيهِم‌ وَ لا هُم‌ يَحزَنُون‌َ (62)

(همانا كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورده‌اند و كساني‌ ‌که‌ جهود شدند و ترسايان‌ و ستاره‌ پرستان‌ آنان‌ ‌که‌ ايمان‌ بخدا و روز بازپسين‌ آورده‌ و عمل‌ شايسته‌ نمودند اجرشان‌ نزد پروردگارشان‌ محفوظ ‌است‌ و ترسي‌ ‌بر‌ آنان‌ نيست‌ و اندوهي‌ ندارند) إِن‌َّ الَّذِين‌َ آمَنُوا بعضي‌ گفتند مراد ‌از‌ ‌الّذين‌ امنوا مؤمنين‌ بدين‌ مسيح‌ ‌بر‌ حقيقت‌ ميباشند مانند سلمان‌ و يارانش‌ ‌که‌ منتظر بعثت‌ حضرت‌ ‌رسول‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بودند و ظاهر ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ مراد ‌از‌ ‌الّذين‌ آمنوا كساني‌ ‌از‌ مسلمين‌ ميباشند ‌که‌ اظهار ايمان‌ نموده‌اند و مفهوم‌ ‌آيه‌ اينست‌ ‌که‌ كساني‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ اسماء مانند مسلمان‌ و يهودي‌ و نصراني‌ و مجوسي‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌خود‌ گذارده‌ و ‌خود‌ ‌را‌ باين‌ نامها ناميده‌اند،

جلد 2 - صفحه 48

اينها ‌بر‌ ‌ايشان‌ مثمر ثمر و منتج‌ نتيجه‌ و موجب‌ سعادت‌ نيست‌ و همانا ملاك‌ سعادت‌ ايمان‌ بخدا و روز جزاء و اتيان‌ باعمال‌ صالحه‌ ‌است‌ و پيداست‌ ‌که‌ ايمان‌ برسول‌ ‌خدا‌ و بآنچه‌ آورده‌ لازمه‌ حقيقت‌ ايمان‌ بخدا و روز جزاست‌.

وَ الَّذِين‌َ هادُوا مراد طايفه‌ يهودند و گفتند ‌از‌ ‌اينکه‌ جهت‌ باين‌ اسم‌ ناميده‌ شده‌اند ‌که‌ منسوب‌ ‌به‌ اكبر اولاد يعقوب‌ يهودا ميباشند و هادوا ‌يعني‌ انتحلوا اليهودية «يهوديت‌ ‌را‌ كيش‌ ‌خود‌ قرار داده‌اند» وَ النَّصاري‌ مراد مسيحيانند و ‌در‌ وجه‌ تسميه‌ ‌آنها‌ بنصاري‌ جهاتي‌ ذكر ‌شده‌ و ‌از‌ عيون‌ ‌از‌ حضرت‌ رضا ‌عليه‌ السّلام‌ روايت‌ ‌شده‌ ‌که‌ فرموده‌: «

لانّهم‌ كانوا ‌من‌ قرية اسمها ناصرة ‌من‌ بلاد الشام‌ نزلتها مريم‌ و عيسي‌ ‌بعد‌ رجوعهما ‌من‌ مصر».

وَ الصّابِئِين‌َ بعضي‌ گفتند مراد ‌از‌ صابئين‌ جماعتي‌ ‌از‌ يهودند ‌که‌ كيشي‌ ممزوج‌ ‌از‌ يهوديت‌ و مجوسيت‌ داشته‌اند «و صبا يصبو» (بدون‌ همزه‌ و ‌با‌ همزه‌) بمعني‌ «خرج‌ ‌من‌ دين‌ ‌الي‌ دين‌» ميباشد، و ‌در‌ تفسير قمي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌گفت‌:

«‌قال‌ ‌عليه‌ السّلام‌ الصابئون‌ قوم‌ ‌لا‌ مجوس‌ و ‌لا‌ يهود و ‌لا‌ نصاري‌ و ‌لا‌ مسلمون‌ و ‌هم‌ يعبدون‌ النجوم‌ و الكواكب‌

» و بعضي‌ گفتند اينان‌ ‌خود‌ ‌را‌ منتسب‌ بدين‌ حضرت‌ نوح‌ ميدانند و همه‌ انبياء ‌بعد‌ ‌از‌ ‌او‌ ‌را‌ منكرند، مَن‌ آمَن‌َ بِاللّه‌ِ وَ اليَوم‌ِ الآخِرِ مراد حقيقت‌ ايمان‌ بخدا و روز جزا ‌است‌ و تفصيل‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ ‌در‌ ذيل‌ ‌آيه‌ شريفه‌:

وَ الَّذِين‌َ يُؤمِنُون‌َ بِما أُنزِل‌َ إِلَيك‌َ وَ ما أُنزِل‌َ مِن‌ قَبلِك‌َ وَ بِالآخِرَةِ هُم‌ يُوقِنُون‌َ بيان‌ شد«1».

1‌-‌ مجلد اول‌ صفحه‌ 241

جلد 2 - صفحه 49

و جمله‌ عَمِل‌َ صالِحاً فَلَهُم‌ أَجرُهُم‌ عِندَ رَبِّهِم‌ تفسير ‌آن‌ ‌در‌ ذيل‌ ‌آيه‌ شريفه‌ وَ بَشِّرِ الَّذِين‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ أَن‌َّ لَهُم‌ جَنّات‌ٍ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ گذشت‌«1» و جمله‌ لا خَوف‌ٌ عَلَيهِم‌ وَ لا هُم‌ يَحزَنُون‌َ نيز تفسير ‌آن‌ ‌در‌ ذيل‌ ‌آيه‌ شريفه‌ فَمَن‌ تَبِع‌َ هُداي‌َ فَلا خَوف‌ٌ عَلَيهِم‌ وَ لا هُم‌ يَحزَنُون‌َ بيان‌ شد«2»

(آیه 62)- قانون کلی نجات! در تعقیب بحثهای مربوط به بنی اسرائیل در اینجا قرآن به یک اصل کلی و عمومی، اشاره کرده می‌گوید: آنچه ارزش دارد واقعیّت و حقیقت است، نه تظاهر و ظاهر سازی، در پیشگاه خداوند بزرگ ایمان خالص و عمل صالح پذیرفته می‌شود «کسانی که (به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله) ایمان آورده‌اند و همچنین یهودیان و نصاری و صابئان (پیروان یحیی یا نوح یا ابراهیم) آنها که ایمان به خدا و روز قیامت آورند و عمل صالح انجام دهند پاداش آنها نزد پروردگارشان ثابت است» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ) «1».

و بنابراین «نه ترسی از آینده دارند و نه غمی از گذشته» (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

یک سؤال مهم: بعضی از بهانه جویان آیه فوق را دستاویزی برای افکار نادرستی از قبیل صلح کلی و این که پیروان هر مذهبی باید به مذهب خود عمل کنند قرار داده‌اند، آنها می‌گویند بنابراین آیه لازم نیست یهود و نصاری و پیروان

(1) در این که «صابئان» چه کسانی هستند و عقاید آنها چیست؟ رجوع کنید به «تفسیر نمونه» جلد اول، ذیل همین آیه.

ج1، ص84

ادیان دیگر اسلام را پذیرا شوند، همین قدر که به خدا و آخرت ایمان داشته باشند و عمل صالح انجام دهند کافی است.

پاسخ: به خوبی می‌دانیم که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می‌کنند، قرآن در آیه 85 سوره آل عمران می‌گوید: وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ: «هر کس دینی غیر از اسلام برای خود انتخاب کند پذیرفته نخواهد شد».

به علاوه آیات قرآن پر است از دعوت یهود و نصاری و پیروان سایر ادیان به سوی این آیین جدید اگر تفسیر فوق صحیح باشد با بخش عظیمی از آیات قرآن تضاد صریح دارد، بنابراین باید به دنبال معنی واقعی آیه رفت.

در اینجا دو تفسیر از همه روشنتر و مناسبتر بنظر می‌رسد.

1- اگر یهود و نصاری و مانند آنها به محتوای کتب خود عمل کنند مسلّما به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله ایمان می‌آورند چرا که بشارت ظهور او با ذکر صفات و علایم مختلف در این کتب آسمانی آمده است.

2- این آیه ناظر به سؤالی است که برای بسیاری از مسلمانان در آغاز اسلام مطرح بوده، آنها در فکر بودند که اگر راه حق و نجات تنها اسلام است، پس تکلیف نیاکان و پدران ما چه می‌شود؟، آیا آنها به خاطر عدم درک زمان پیامبر اسلام و ایمان نیاوردن به او مجازات خواهند شد؟

در اینجا آیه فوق نازل گردید و اعلام داشت هر کسی که در عصر خود به پیامبر بر حق و کتاب آسمانی زمان خویش ایمان آورده و عمل صالح کرده است اهل نجات است، و جای هیچ گونه نگرانی نیست.

بنابراین یهودیان مؤمن و صالح العمل قبل از ظهور مسیح، اهل نجاتند، همان گونه مسیحیان مؤمن قبل از ظهور پیامبر اسلام.

این معنی از شأن نزولی که برای آیه فوق ذکر شده نیز استفاده می‌شود.

شرح این شأن نزول را در «تفسیر نمونه» جلد اول ذیل همین آیه مطالعه کنید.